συντήρηση

Στην καλλιτεχνική ορολογία ο όρος σημαίνει την επέμβαση που γίνεται με οποιονδήποτε τρόπο για να παρατείνει τη ζωή ενός έργου τέχνης και να αποκαταστήσει στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό την αρχική του μορφή. Η βάση επομένως της εργασίας της σ. είναι ποιοτική και επεκτείνεται στο αισθητικό και ιστορικό πεδίο, με την αναγνώριση του έργου τέχνης ως τέτοιου, τη χρονική, γεωγραφική και πολιτιστική τοποθέτηση του και την εξέταση των προσθηκών και των επεμβάσεων που υπέστη, οι οποίες όχι σπάνια είναι καλλιτεχνικά αξιόλογες και σχεδόν πάντα αποτελούν χρήσιμες ιστορικές μαρτυρίες. Τρεις είναι οι βασικές αρχές της σύγχρονης σ. Η «διάγνωση της φυσικής σύστασης του έργου τέχνης» επιβάλλει να γίνει η σ. μόνο πάνω στο υλικό του έργου τέχνης, εξεταζόμενο στη στενή σχέση του με την εικόνα. Ανοικοδομήσεις και συμπληρώσεις ενός μνημείου, με τη χρησιμοποίηση του ίδιου υλικού θεωρούνται στις περισσότερες περιπτώσεις δείγματα κακής σ. Με τη σειρά της η αναγνώριση του ιστορικού στοιχείου προϋποθέτει ότι μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις εξαφανίζονται οι μεταγενέστερες προσθήκες και, ανάλογα, στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε και στο πεδίο της αισθητικής εκτίμησης, εξαιρουμένων φυσικά των περιπτώσεων που οι προσθήκες δεν προσαρμόζονται με κανέναν τρόπο στο προηγούμενο δεδομένο. Είναι φανερό εξάλλου ότι η αξία των αρχών αυτών μπορεί να αμφισβητηθεί στο πρακτικό πεδίο, όπου η ποικιλία των αδικών περιπτώσεων απαιτεί λύσεις που δεν μπορούν να αναχθούν πάντα στη γενική θεωρία. Ο συνηθέστερος τύπος σ. είναι ο συντηρητικός, που αποβλέπει δηλαδή στη διατήρηση των υλικών του έργου τέχνης. Για τις φορητές εικόνες (σε πανί, ξύλο) η σ. έχει κυρίως σκοπό να εξασφαλίσει την αντοχή του υποστηρίγματος και των προπαρασκευαστικών στρωμάτων, για να αποφύγει την καταστροφή του υποστηρίγματος ή το ξεκόλλημα των χρωμάτων από τα στρώματα υποστήριξης (αστάρι). Για τους πίνακες σε πανί χρησιμοποιείται συνήθως η μέθοδος του «φοδραρίσματος», που συνίσταται στην εφαρμογή ενός ή περισσότερων καινούργιων υφασμάτων στο πίσω μέρος του παλιού με διάφορες κολλητικές ουσίες, που φτάνουν ως τα προπαρασκευαστικά στρώματα. Στην περίπτωση των πινάκων σε ξύλο, η συνοχή των χρωμάτων με τα προπαρασκευστικά στρώματα κι αυτών με το υποστήριγμα συχνά καταστρέφεται από τη συστολή και τη διαστολή του ξύλου, εξαιτίας της μεταβολής της θερμοκρασίας και της υγρασίας καθώς και της βαθμιαίας απώλειας της ελαστικότητας των χρωμάτων και του υποστρώματος. Στις περιπτώσεις μικρότερης φθοράς γίνεται η επέμβαση με την έγχυση συγκολλητικών ουσιών ή μειγμάτων κεριού και ρητίνης που εισάγονται κάτω από την επιφάνεια του χρώματος. Ακόμα, για να εξαφανιστούν οι κινήσεις του ξύλου, εφαρμόζεται στην πίσω επιφάνεια του ένα σύστημα ξύλινων ή μεταλλικών στοιχείων, μόνιμων ή κινητών (παρκετάρισμα). Εκτός από τη μέθοδο αυτή χρησιμοποιούνται και άλλες με πιο περιορισμένο σκοπό, αν και όχι λιγότερο αποτελεσματικές όπως η μέθοδος της «ημιμεταφοράς», με την οποία το ξύλο της υποστήριξης αντικατασταίνεται κατά ένα μέρος από στρώματα αδρανούς υλικού, που συγκολλιούνται με πλάκες από ίνες γυαλιού, και η μέθοδος που επεξεργάστηκε τελευταία το Κεντρικό Ινστιτούτο Συντήρησης της Ρώμης, που επιτρέπει, με το ξεκόλλημα του χρώματος από το υποστήριγμα, τη χωριστή σ. και των δύο. Σε περιπτώσεις μεγάλης φθοράς του ξύλου είναι τέλος δυνατή η μεταφορά της ζωγραφισμένης επιφάνειας στο νέο υποστήριγμα. Σχετικά με τις τοιχογραφίες οι συχνότερες φθορές οφείλονται στην αποσύνθεση του υποστηρίγματος, που προκαλείται από διάφορες αιτίες (υγρασία, διάβρωση των ατμοσφαιρικών παραγόντων, ανάπτυξη μυκήτων και λειχηνών κλπ.). Όπως και στην περίπτωση των φορητών εικόνων, οι επεμβάσεις ποικίλλουν ανάλογα με τη σοβαρότητα της ζημιάς και προχωρούν από τη στερέωση με έγχυση κολλητικών ουσιών και την επάλειψη στερεωτικών στην επιφάνεια, ως την παρεμβολή μεταλλικών δικτύων για την υποστήριξη των σημείων που κινδυνεύουν και τέλος ως την απόσπαση και το ξεκόλλημα. Με την απόσπαση, η ζωγραφισμένη επιφάνεια διατηρεί μερικά χιλιοστά του αρχικού υποστηρίγματος, πράγμα που δε γίνεται με το ξεκόλλημα, με το οποίο μεταφέρεται σε πανί μόνο η ζωγραφισμένη επιφάνεια της τοιχογραφίας· μπορεί βέβαια έτσι να μειωθεί η χρωματική ένταση του έργου. Η σ. των τοιχογραφιών και των φορητών εικόνων μπορεί να έχει ακόμα ως σκοπό την αφαίρεση από τις επιφάνειες της σκόνης και των καπνών που έχουν επικαθήσει με το πέρασμα των αιώνων ή την αφαίρεση μεταγενέστερων επιζωγραφήσεων. Ακόμα και στις περιπτώσεις αυτές η εργασία πρέπει να γίνεται με εξαιρετική προσοχή, ώστε το υπερβολικό καθάρισμα ή οι πολύ βιαστικές αφαιρέσεις των προσθηκών να μην προκαλέσουν μεγαλύτερο κακό. Όχι λιγότερο δύσκολα προβλήματα θέτουν οι πίνακες που παρουσιάζουν κενά. Είναι όμως γενικός κανόνας, ότι η συμπλήρωση των κενών αυτών πρέπει να γίνεται κατά τρόπο που ο θεατής να διακρίνει καθαρά το μέρος του πρωτότυπου από την προσθήκη. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε το σύστημα που χρησιμοποιείται στην Ιταλία, να περιβάλλεται δηλαδή το συμπληρωμένο τμήμα με ένα περίγραμμα, για να ξεχωρίζει σαφώς από το αρχικό. Καταλαβαίνει κανείς εύκολα τώρα τη μεγάλη χρησιμότητα που έχει η επιστημονική εξέταση του υλικού του έργου τέχνης. Ιδιαίτερα χρήσιμα (είναι άλλωστε εφοδιασμένα με αυτά όλα τα καλύτερα εργαστήρια σ.) είναι, από την άποψη αυτή, τα μηχανήματα για φωτογράφηση με ειδικά φώτα (υπεριώδεις και υπέρυθρες ακτίνες) και κυρίως τα μηχανήματα για την ακτινογραφική εξέταση των πινάκων, η οποία μπορεί να δώσει πολύτιμες πληροφορίες για τα πρωτότυπα μέρη τους και για όσα προστέθηκαν ή ξανάγιναν. Λιγότερο δύσκολα προβλήματα παρουσιάζει, σε γενικές γραμμές, η σ. στη γλυπτική. Με την τάση να εγκαταλειφθεί η αντίληψη που είχε επικρατήσει από την Αναγέννηση ως τη ρομαντική εποχή, ότι η γλυπτική σ. σήμαινε αναπλήρωση των τμημάτων που λείπουν, οι συχνότερες επεμβάσεις περιορίζονται τώρα μόνο στη σ. Στην περίπτωση ζωγραφισμένων ξύλινων γλυπτών οι μέθοδοι συγγενεύουν πολύ με εκείνες που χρησιμοποιούνται για τη σ. ζωγραφικών έργων, ενώ για τα έργα από πέτρα οι συνηθέστερες τεχνικές στηρίζονται, εκμεταλλευόμενες τις φυσικές ιδιότητες της ύλης, στην εμπότιση με κράματα σιλικόνων και μεταλκριλατικών. Στη σ. αποκατάστασης καταφεύγουν μόνο για την ενσωμάτωση τεμαχίων, που ανήκουν ασφαλώς στο έργο, χωρίς να παραβλέπεται ποτέ η ανάγκη να μένει καθαρή η διάκριση μεταξύ των γνήσιων τμημάτων και των υλικών που προστέθηκαν. Κύριο επίσης καθήκον της σ. αρχιτεκτονημάτων και μνημείων, αν και παρουσιάζει τελείως δικές της όψεις, είναι η εξασφάλιση της διατήρησης των μνημείων. Οι επεμβάσεις και οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται είναι πολλών ειδών και φτάνουν από την αντικατάσταση φθαρμένων αρμών και δοκών ως τη στερέωση των θεμελίων με την έγχυση τσιμέντου. Άλλος σκοπός της σ. μνημείων μπορεί να είναι η απελευθέρωση των κτισμάτων από τις προσθήκες ή τις τροποποιήσεις που βλάπτουν την αισθητική τους αξία. Η περιπλοκότητα των προβλημάτων που εμφανίζει κάθε συγκεκριμένο κτίσμα είναι τέτοια, ώστε δεν επιτρέπει τη διατύπωση αρχών με γενική εφαρμογή. Πρέπει όμως να έχουμε υπόψη πως, σε γενικές γραμμές, πρέπει πάντα να αποφεύγονται όλες οι επεμβάσεις που τείνουν να στερήσουν το μνημείο από τα στοιχεία εκείνα που το χαρακτηρίζουν στην κατάσταση στην οποία έφτασε μέσα στους αιώνες, τόσο όσον αφορά το ίδιο το μνημείο όσο και σε σχέση με το πολεοδομικό σύνολο με το οποίο συνδέεται. Εξαιρουμένων, επομένως, των πιο καταφανών απελευθερώσεων και εκείνων που μπορούν να γίνουν εύκολα επεμβάσεις, όπως π.χ. το άνοιγμα των στοών ή παραθύρων στους τοίχους ή η αφαίρεση πάγκων και χωρισμάτων, πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή). Όχι λιγότερο λεπτά προβλήματα δημιουργεί η λεγόμενη σ. ανοικοδόμησης. Ενώ γίνεται δεκτή στον αρχαιολογικό τομέα με τη μορφή της ανασυναρμολόγησης των ανευρισκόμενων σκόρπιων στοιχείων ενός καταστρεμμένου κτιρίου (αναστήλωση) αποκρούεται οπωσδήποτε κάθε επέμβαση που αποβλέπει στη συμπλήρωση ή στην ανοικοδόμηση «στον ίδιο ρυθμό» του κτιρίου· αυτή ήταν μια αντίληψη σ. χαρακτηριστική του 19ου αι., με κορυφαίο υπέρμαχό της το Γάλλο Βιολέ λε Ντικ. Η συνολική ή μερική ανοικοδόμηση μπορεί αντίθετα να γίνει δεκτή σε τελείως εξαιρετικές περιπτώσεις. Αυτή είναι η περίπτωση μερικών μνημείων με εξαιρετική καλλιτεχνική, ιστορική ή πολεοδομική σημασία που καταστράφηκαν ή έπαθαν σοβαρές ζημιές από πολεμικά ή φυσικά γεγονότα, όπως π.χ. η γέφυρα της Αγίας Τριάδας στη Φλωρεντία. Ιδιαίτερα γνωστή είναι η ανοικοδόμηση του κωδωνοστάσιου του Άγιου Μάρκου στη Βενετία. Στην Πολωνία, με κριτήρια κατά κανόνα νόμιμα και δεκτά, έγινε η σχεδόν πλήρης ανοικοδόμηση της Βαρσοβίας. Η πίσω όψη της λεπτομέρειας. Η συντήρηση των ελαιογραφιών επιβάλλει συχνά τη μεταφορά της ζωγραφισμένης επιφάνειας σε άλλο υποστήριγμα. Στην περίπτωση του πίνακα αυτού σε σανίδι, που εικονίζει μια «Αγία Οικογένεια» και αποδίδεται στη βενετσιάνικη σχολή (ίσως του Γιάκοπο Μπασάνο), το ξεκόλλημα των χρωμάτων αποκάλυψε στο πίσω μέρος το πρώτο στρώμα του πίνακα, το προπαρασκευαστικό, το οποίο έμεινε ορατό με την εφαρμογή -με πειραματική μέθοδο- ενός υποστηρίγματος από διαφανές πλαστικό υλικό. Στη φωτογραφία φαίνεται η λεπτομέρεια. Συντήρηση πίνακα του Αντονέλο ντα Μεσίνα στο Ινστιτούτο Συντήρησης της Ρώμης. Εργασίες συντήρησης της τοιχογραφίας του Χιούρμπαν Γκερτσάσερ «Η τελική κρίση», που είναι ζωγραφισμένο σε εξωτερικό τοίχο του μοναστηριού των Βενεδικτίνων στο Μίλστατ της Κορινθίας. H αποκόλληση της τοιχογραφίας. Εργασίες συντήρησης της τοιχογραφίας του Χιούρμπαν Γκερτσάσερ «Η τελική κρίση», που είναι ζωγραφισμένο σε εξωτερικό τοίχο του μοναστηριού των Βενεδικτίνων στο Μίλστατ της Κορινθίας. H συντήρηση που προηγήθηκε της επανατοποθέτησής της στον τοίχο.

* * *

η / συντήρησις, -ήσεως, ΝΜΑ [συντηρῶ (II)]

η ενέργεια και το αποτέλεσμα τού συντηρώ, διατήρηση, διαφύλαξη

νεοελλ.

1. η διατήρηση στη ζωή, επιβίωση

2. διατροφή

3. ο εκτός από την κατάψυξη χώρος τού ψυγείου

4. τεχνολ. το σύνολο τών δραστηριοτήτων που αποσκοπούν στη διατήρηση κάθε είδους κατασκευής ή πράγματος σε καλή κατάσταση («συντήρηση τών μηχανών»)

5. μτφ. εμμονή στην κατεστημένη τάξη πραγμάτων

6. φρ. α) «συντήρηση τροφίμων»

(τροφ. τεχνολ.) το σύνολο τών μεθόδων με τις οποίες αποφεύγεται η καταστροφή τών τροφίμων μετά τη συγκομιδή ή τη σφαγή, την αλίευση ή τη θήρευση

β) «ικανότητα συντήρησης»

(τροφ. τεχνολ.) η ιδιότητα κάθε τροφίμου να διατηρεί αναλλοίωτα τα οργανοληπτικά του χαρακτηριστικά και κατά συνέπεια την ποιότητά του, για μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα

γ) «συντήρηση και αποκατάσταση έργων τέχνης» — σύνολο εργασιών και επεμβάσεων που αποσκοπούν στη διακοπή τής διεργασίας φθοράς ενός έργου τέχνης ή οποιουδήποτε αντικειμένου που μαρτυρεί την ανθρώπινη ιστορία, στη σταθεροποίηση αυτού τού έργου ή αντικειμένου, ώστε να διατηρηθεί και, ενδεχομένως, να αποκατασταθεί σε ορισμένο βαθμό στην αρχική του μορφή.